„PODSTAWY TWORZENIA I FUNKCJONOWANIA PODMIOTÓW EKONOMII SPOŁECZNEJ”

Komu jest potrzebna ekonomia społeczna?
Pojęcie ekonomii społecznej jest bardzo szerokie i dotyka wielu sfer życia społecznego. Jednak, chcąc znaleźć wspólny mianownik, można powiedzieć, że kluczową zasadą w tej idei jest prymat działania na rzecz ludzi (członków, podopiecznych) nad maksymalizacją zysku. Oznacza to, że dla jednostek ekonomii społecznej istotne znaczenie – obok celu gospodarczego – ma misja społeczna. Nadrzędną funkcją ekonomii społecznej jest przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Możemy wyróżnić kryteria społeczne i ekonomiczne, którymi powinny charakteryzować się inicjatywy wpisujące się w ekonomię społeczną. Kryteria społeczne to: wyraźna orientacja na społecznie użyteczny cel przedsięwzięcia, oddolny, obywatelski charakter inicjatywy, specyficzny, możliwie demokratyczny system zarządzania, możliwie wspólnotowy charakter działania oraz ograniczona dystrybucja zysków. Kryteria ekonomiczne to: prowadzenie w sposób względnie ciągły, regularny działalności w oparciu o instrumenty ekonomiczne, niezależność, suwerenność instytucji w stosunku do instytucji publicznych, ponoszenie ryzyka ekonomicznego oraz istnienie choćby nielicznego płatnego personelu.
Grupami społecznymi, najbardziej zagrożonymi wykluczeniem społecznym są osoby długotrwale bezrobotne, bezdomne, uzależnione, niepełnosprawne. Często mówimy też o „przedsiębiorczości społecznej” czy  „gospodarce solidarnej”, gdyż najlepszym sposobem na włączenie społeczne i zawodowe jest tworzenie miejsc pracy przy pomocy instrumentów gospodarczych, przy równoczesnym zaangażowaniu na rzecz wspólnoty lokalnej. Ekonomia społeczna jest więc szansą na rozwój osobisty, wspólnoty lokalnej oraz instytucji i inicjatyw obywatelskich, czyli na wzrost kapitału społecznego.

Gdzie możemy spotkać instytucje ekonomii społecznej?
Instytucje ekonomii społecznej są podmiotami gospodarczymi i społecznymi działającymi we wszystkich sektorach. Mogą one przybierać różne formy, wśród których wymienić należy: banki spółdzielcze, ubezpieczenia wzajemne, spółdzielnie, fundusze poręczeniowe, przedsiębiorstwa społeczne, agencje rozwoju regionalnego, stowarzyszenia, fundacje, centra i kluby integracji społecznej, podmioty wspierające osoby niepełnosprawne, takie jak: warsztaty terapii zajęciowej, zakłady aktywności zawodowej, zakłady pracy chronionej. Podmioty te są szczególnie aktywne w takich obszarach jak: ochrona socjalna, usługi socjalne, zdrowie, banki, ubezpieczenia, produkcja rolnicza, sprawy konsumenckie, praca stowarzyszona, rzemiosło, sektor mieszkaniowy, dostawy, usługi dla mieszkańców, szkolenie i edukacja, zakres kultury, sport i rozrywka.
Wśród, kluczowych dla rozwoju ekonomii społecznej, instytucji możemy wyróżnić:
– przedsiębiorstwa społeczne, czyli podmioty prowadzące działalność gospodarczą, służącą realizacji celów społecznych, takie jak: organizacje pozarządowe, spółdzielnie socjalne, spółdzielnie pracy, zakłady aktywności zawodowej, zakłady pracy chronionej, spółki non-profit
– podmioty ekonomii społecznej, które nie działają w oparciu o działalność gospodarczą, ale także przyczyniają się do tworzenia miejsc pracy dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym i wspierają przedsiębiorczość społeczną. Są to m.in.: organizacje pozarządowe nieprowadzące działalności gospodarczej, warsztaty terapii zajęciowej, centra integracji społecznej, kluby integracji społecznej.

Zakładamy podmiot ekonomii społecznej
Mimo, iż ekonomia społeczna nie jest ściśle zdefiniowaną dziedziną i ciągle podejmowane są próby zdefiniowania np. przedsiębiorstwa społecznego, w ostatnich latach powstają i prężnie rozwijają się w Polsce nowe podmioty ekonomii społecznej. Warto przyjrzeć się tym, które dziś dają największe szanse na rozwój przedsiębiorczości społecznej w Polsce.
Omówimy w pigułce zasady tworzenia najważniejszych z nich, do których należą:
– organizacje pozarządowe: stowarzyszenia i fundacje,
– spółka z ograniczoną odpowiedzialnością non-profit,
– spółdzielnia socjalna,
– centra i kluby integracji społecznej,
– zakład aktywności zawodowej,
Organizacje pozarządowe, wśród których najważniejsze są stowarzyszenia i fundacje, dają możliwość bardzo szerokiej działalności: zarówno społecznej, która może być prowadzona jako działalność nieodpłatna lub odpłatna, ale także działalności gospodarczej, która służy realizacji celów statutowych.

Stowarzyszenie
W celu założenia stowarzyszenia potrzeba 15 osób, które same decydują o tym, czym ma zajmować się organizacja. Na zebraniu założycielskim członkowie podejmują uchwały o: powołaniu organizacji, wyborze komitetu założycielskiego, uchwaleniu statutu, wybierają zarząd  i komisję rewizyjną, a następnie składają wniosek o rejestrację stowarzyszenia do Krajowego Rejestru Sądowego (KRS). Stowarzyszenie uzyskuje osobowość prawną z chwilą wpisania do KRS.
Zarejestrowanie organizacji pozarządowej przede wszystkim sprawia, że uzyskujemy osobowość prawną, co daje nam prawo m.in. do:

– realizowania projektów, które służą dobru społecznemu, i które są w całości lub częściowo finansowane z pieniędzy publicznych;

– starania się o dofinansowanie swoich działań (projektów) w innych konkursach dotacyjnych lub grantowych (np. ze środków europejskich, od fundacji prywatnych);

– zwolnienia z płacenia podatku dochodowego – w określonych zakresach;

– prawo do tworzenia reprezentacji danej grupy czy społeczności, np. bycia członkiem federacji, co wzmacnia głos, opinię, stanowisko w wielu sprawach;

– prawo do uczestniczenia w kształtowaniu polityki lokalnej poprzez konsultowanie aktów prawnych, w tym aktów prawa lokalnego w określonych zakresach, np. miejscowych planów rozwoju, programów współpracy z organizacjami pozarządowymi i innych dokumentów dotyczących spraw społecznych;

– korzystania z pomocy wolontariuszy;

– prowadzenia tzw. odpłatnej działalności pożytku publicznego, co – bez zarejestrowania się jako przedsiębiorca, tj. bez zarejestrowania działalności gospodarczej – umożliwia, na określonych warunkach, sprzedaż usług i towarów;

– prowadzenia działalności gospodarczej (po uzyskaniu wpisu do rejestru przedsiębiorców)

– zatrudniania pracowników;

– starania się o status OPP, który daje prawo do ubiegania się o 1% podatku dochodowego, płaconego przez osoby prywatne;

– w wielu samorządach: korzystania z różnych przywilejów: np. bezpłatnych szkoleń, doradztwa, preferencyjnych stawek za wynajem lokali, wsparcia technicznego.

 Fundacja
Aby powstała fundacja konieczny jest fundator, który przeznacza pewien majątek na publicznie użyteczny cel. Fundator określa też majątek przeznaczony na ten cel, czyli tzw. fundusz założycielski. Fundację może powołać również osoba prawna. Cechą charakterystyczną fundacji jest niedochodowość celu, dla którego została ona ustanowiona. Fundacja może prowadzić działalność gospodarcza lub nie.
Procedura tworzenia i rejestracji fundacji wymaga złożenia przed notariuszem oświadczenia o utworzeniu fundacji, przyjęcia statutu i złożenia wniosku o rejestrację fundacji do KRS. Przez rejestrację fundacja zyskuje osobowość prawną. Przepisy nie określają minimalnego kapitału założycielskiego, ale w praktyce przyjmuje się, że fundacja nieprowadząca działalności gospodarczej powinna mieć kapitał założycielski w wysokości co najmniej 1000 zł, a fundacja prowadząca działalność gospodarczą co najmniej 2500 zł. Jedynym obligatoryjnym organem fundacji jest zarząd.
Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach (Dz. U. z 2001 r., Nr 79, poz. 855 z późn. zm.);
Ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (Dz. U. z 1991 r., Nr 46, poz. 203 z późn. zm.);

Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. Nr 96, poz. 873 z późn. zm.)

 Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością non-profit
Zyski z działalności gospodarczej takiej spółki zwykle nie mogą podlegać podziałowi między udziałowców. Zasady działalności zazwyczaj są określane w aktach założycielskich spółek, przez ich założycieli. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością mogą być zakładane przez osoby fizyczne i prawne, w tym przez fundacje i stowarzyszenia. Najważniejszym dokumentem wewnętrznym jest umowa spółki, sporządzona w formie aktu notarialnego, która w szczególności określa cele, strukturę, liczbę i wysokość udziałów oraz zasady podziału zysków. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością ma osobowość prawną i odpowiada za swoje zobowiązania całym swoim majątkiem. Minimalna wysokość kapitału zakładowego wynosi 5000 zł i może on być wniesiony w formie środków finansowych lub wkładu rzeczowego (aportu). W przypadku, gdy spółkę zakłada organizacja pozarządowa, majątek pozyskany na działalność statutową nie może być przekazany na wkład do spółki. Spółka podlega rejestracji w KRS. Spółka z o.o. nie działająca w celu osiągnięcia zysku oraz przeznaczająca całość dochodu na realizację celów statutowych oraz nie przeznaczająca zysku do podziału między swoich członków, udziałowców, akcjonariuszy i pracowników, może prowadzić działalność pożytku publicznego, co w praktyce oznacza m.in. korzystanie ze środków publicznych (uczestnicząc w otwartych konkursach ofert). Może też ubiegać się o status organizacji pożytku publicznego (może dzięki temu otrzymywać 1% podatku przekazywanego przez podatników).
Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (
Dz.U. 2000 nr 94 poz. 1037 z późn. zm.)

Spółdzielnia socjalna
Przedmiotem działalności spółdzielni socjalnej jest przede wszystkim prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa w oparciu o osobistą pracę członków w celach społecznej i zawodowej reintegracji jej członków. Oznacza to, że spółdzielnia socjalna musi prowadzić działalność gospodarczą, ale zysk osiągany z tej działalności nie jest celem samym w sobie, a środkiem do realizacji celów statutowych. Spółdzielnia socjalna może być założona przez osoby należące do ściśle określonych w ustawie grup wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniem społecznym oraz przez osoby prawne – organizacje pozarządowe, jednostki samorządu terytorialnego, kościelne osoby prawne. Przepisy wymagają, aby spółdzielnia została założona przez co najmniej 5 osób. Spółdzielnię socjalną rejestruje się składając w KRS wniosek o rejestrację, statut, dokumenty poświadczające, że każdy założyciel spółdzielni jest do tego uprawniony (np. orzeczenia o niepełnosprawności lub informacje z urzędu pracy o długotrwałym bezrobociu) oraz dokumentację z walnego zgromadzenia.
Założyciele spółdzielni mogą: otrzymać jednorazową dotację na utworzenie spółdzielni przyznawaną z Funduszu Pracy, korzystać ze środków PFRON, Europejskiego Funduszu Społecznego (w najbliższych latach będą dostępne dotacje do 100 tys. zł na spółdzielnię), oraz ubiegać się w starostwie o refundację składek za ubezpieczenie społeczne. Spółdzielnie socjalne korzystają również ze zwolnień podatkowych (dochody spółdzielni socjalnej wydatkowane na cele związane ze społeczną i zawodową reintegracją członków spółdzielni zwolnione są z podatku dochodowego od osób prawnych). Spółdzielnie socjalne mogą prowadzić działalność pożytku publicznego i korzystać ze środków publicznych (uczestnicząc w otwartych konkursach ofert na realizację zadań publicznych). Nie mogą jednak otrzymać statusu organizacji pożytku publicznego i korzystać z 1% podatku przekazywanego przez podatników.
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych, (Dz.U. 2006.94.651, z późn. zm.)

 Centrum Integracji Społecznej
Centrum Integracji Społecznej jest powołane w celu reintegracji zawodowej i społecznej osób dotkniętych wykluczeniem społecznym, które ze względu na swoją sytuację życiową nie są w stanie same zaspokoić swoich podstawowych potrzeb życiowych i znajdują się w sytuacji ubóstwa oraz uniemożliwiającej lub ograniczającej uczestnictwo w życiu zawodowym, społecznym i rodzinnym. CIS ma charakter edukacyjny, a jednym z elementów edukacji może być praca uczestników w ramach działalności handlowej, usługowej lub wytwórczej. Taka działalność nie stanowi działalności gospodarczej, ale jest traktowana jako odpłatna działalność pożytku publicznego. CIS nie ma osobowości prawnej i funkcjonuje jako jednostka wyodrębniona w instytucji lub organizacji, która CIS utworzyła. CIS mogą utworzyć: starosta, wójt, prezydent albo burmistrz miasta lub organizacja pozarządowa. Wniosek o przyznanie statusu Centrum instytucja tworząca składa w kwietniu lub wrześniu danego roku do wojewody, który nadaje status CIS na 5 lat. Środki na utworzenie CIS mogą pochodzić z gminy, samorządu województwa i z projektów finansowanych z EFS. Finansowanie CIS powinno pochodzić głównie z prowadzonej działalności. CIS może korzystać z dotacji publicznych. Uczestnicy CIS mają zapewnione z Funduszu Pracy świadczenie integracyjne w wysokości zasiłku dla bezrobotnych w okresie do 12 miesięcy i w tym czasie realizują indywidualny program zatrudnienia socjalnego.
Jest to bardzo ważny podmiot, który może dać szansę realnego wyjścia z kryzysu wielu osobom, jednakże wymaga przychylności i zrozumienia środowiska lokalnego, a zwłaszcza samorządu, który może zlecać Centrum do realizacji niektóre usługi. Z założenia każda gmina lub powiat powinny mieć swój CIS. Mniej sformalizowaną formą wsparcia osób bezrobotnych, której celem jest aktywizacja zawodowa jest Klub Integracji Społecznej. CIS-y i KIS-y są dobrym miejscem do generowania pomysłów na spółdzielnię socjalną.
Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym, (Dz.U. 2003.122.1143, z późn. zm.)

Zakład Aktywności Zawodowej
ZAZ to rozwiązanie dostępne tylko dla organizacji pracujących z osobami niepełnosprawnymi, w szczególności osobami z orzeczonym znacznym stopniem niepełnosprawności. ZAZ działa w celach rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych. ZAZ nie jest samodzielną formą prawną. Nie ma osobowości prawnej i  funkcjonuje jako jednostka wyodrębniona w instytucji lub organizacji, która ZAZ utworzyła. ZAZ prowadzi dwojaką działalność – rehabilitację społeczną i zawodową osób niepełnosprawnych określaną w przepisach jako obsługowo-rehabilitacyjną  oraz działalność gospodarczą.
Status ZAZ nadaje wojewoda. ZAZ może korzystać z korzystnego systemu dofinansowania ze środków PFRON (do 90%) oraz środków samorządu terytorialnego.
Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, Dz.U. 1997, Nr 123, poz. 776, z późniejszymi zmianami.
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 lipca 2012 r. w sprawie zakładów aktywności zawodowej,  Dz.U. 2012 nr 0 poz. 850

 Gdzie można uzyskać pomoc przy tworzeniu podmiotów ekonomii społecznej?
Informacji na temat zasad tworzenia, rejestracji, źródeł finansowania możemy szukać w:
– lokalnych organizacjach pozarządowych, które wspierają inicjatywy społeczne,
– powiatowych urzędach pracy,
– Ośrodkach Wsparcia Ekonomii Społecznej (jest ich kilka w województwie),
– w internecie, na stronach poświęconych podmiotom ekonomii społecznej, m.in. www.podlaskaekonomiaspoleczna.pl, www.ekonomiaspoleczna.pl, www.ngo.pl,
– funkcjonujących już podmiotach, które nas interesują, czyli u źródła.

 

Krzysztof Anuszkiewicz
Stowarzyszenie Inicjatyw Społeczno-Gospodarczych im. Króla Zygmunta Augusta w Augustowie