Aktywizacja społeczności lokalnej na przykładzie Stowarzyszenia „Macierzanka” z Wiżajn
Ser z Wiżajnami i Rutką Tartak związany jest od pokoleń. Zanim jednak Stowarzyszenie „Macierzanka” zostało powołane do życia, na tych terenach funkcjonowały serowarnie w gospodarstwach szlacheckich i chłopskich. Początki „Macierzanki” sięgają 2006 roku, gdy Stowarzyszenie uzyskało status prawny, a ser podpuszczkowy dojrzewający z Wiżajn znalazł się na Liście Produktów Tradycyjnych.
Produkcją serów pod szyldem „Macierzanki” zajmuje się obecnie 18 osób (Teresa Deręcz, Magda i Bogdan Duś, Anna Dziermejko, Jolanta i Beniamin Faleccy, Małgorzata Falecka, Maria Kowalewska, Krystyna Krzyżewska, Krystyna Maliszewska, Krystyna Małysko, Teresa Małysko, Maria Micielica, Janina i Bolesław Racis, Jadwiga i Czesław Racis, Jadwiga Sienkiewicz, Jolanta Szponka, Alicja Zbroja, Alicja Łanczkowska, Barbara Żeliszczak). Warto jednak podkreślić, że działania Stowarzyszenia angażują o wiele większą liczbę mieszkańców tego obszaru. Funkcjonująca na wsi organizacja ma wpływ na integrację mieszkańców, wspiera ich rozwój i zdobywanie nowych doświadczeń, a także – co może być pewnym zaskoczeniem – pełni rolę kulturotwórczą na tych terenach. Promuje również znaczenie edukacji regionalnej, podkreślając znaczenie dziedzictwa kulturowego regionu.
Aktywizacja lokalnej społeczności w przypadku Stowarzyszenia „Macierzanka” przebiega na kilku poziomach. Organizacja realizuje projekty dofinansowywane ze środków Unii Europejskiej, angażuje swoich członków w przygotowywanie wydarzeń na szczeblu lokalnym, a także wpływa na promocję gminy, wywołując pozytywne skojarzenia z produktem i jednocześnie budując jego markę (wioska tematyczna, Festiwal Sera etc.).
Gdyby przyjrzeć się bliżej projektom realizowanym przez Stowarzyszenie, łatwo można zauważyć różnorodność tematyczną działań skierowanych do kilku pokoleń mieszkańców gminy Wiżajny i gmin sąsiednich. „Macierzanka” przygotowuje się obecnie do realizacji III edycji projektu związanego z podniesieniem kwalifikacji mieszkanek gminy Wiżajny i Przerośl w zakresie prawa jazdy. Kurs za środki pozyskane z Unii Europejskiej przejdzie 18 kobiet. Poprzednie edycje szkolenia – „Prawo jazdy w damskiej torebce” oraz „Mobilna kobieta za kółkiem” cieszyły się ogromnym zainteresowaniem. W przypadku tych projektów „Macierzanka” pomogła mieszkankom gmin Wiżajny, Rutka Tartak i Szypliszki w zniwelowaniu – choćby w pewnym stopniu – barier komunikacyjnych spowodowanych izolacją tego obszaru wiejskiego. Pierwsze z działań skierowane było do kobiet w wieku 17-30 lat, natomiast drugi projekt określał przedział wiekowy grupy docelowej znacznie szerzej. Z możliwości uzyskania prawa jazdy w ramach projektu dofinansowanego ze środków POKL priorytet 7.3 mogły skorzystać mieszkanki ww. gmin w wieku do 60 lat.
Kolejnym planowanym projektem, który uzyskał dofinansowanie, jest działanie przeznaczone dla Ochotniczej Straży Pożarnej. Dzięki „Macierzance” strażacy przejdą kurs płetwonurka i zdobędą prawo jazdy kategorii C.
Niezwykle rozwojowymi projektami z punktu widzenia lokalnej społeczności były działania polegające na nauce języka litewskiego w gminach Szypliszki, Rutka Tartak, a także w gminie Wiżajny. Ostatnia edycja – „Nauka języka litewskiego w gminie Szypliszki i Rutka Tartak” odbyła się na przełomie 2011 i 2012 roku. Dlaczego projekt był tak ważny? Wpływ na to miało kilka czynników – przede wszystkim położenie geograficzne gmin znajdujących się w bliskim sąsiedztwie Litwy, a więc kraju zamieszkiwanego przez potencjalnych partnerów biznesowych. Dzięki ostatniemu projektowi 40 osób w wieku 15-35 lat, zamieszkałych w gm. Szypliszki i Rutka-Tartak, zdobyło nowe kompetencje. Za naukę języka litewskiego beneficjenci projektu nie musieli płacić. Oprócz języka wschodnich sąsiadów mieszkańcy gminy Wiżajny mogli podszkolić również język angielski w ramach innego projektu – „Kształćmy się, by osiągnąć sukces”. Realizacja zadania ze środków POKL priorytet 9.5 zakładała również zdobycie wiedzy z zakresu przedsiębiorczości. W praktyce oznaczało to, że uczestnicy szkoleń zaznajomili się z tematyką kanałów promocji i dystrybucji swoich produktów.
Poznanie zagadnień promocyjno-biznesowych w trochę innym aspekcie umożliwił mieszkańcom gminy Wiżajny projekt „Agroturystyczna podróż w czasie”, który to dofinansowany został ze środków POKL priorytet 9.5. Realizowany był on wspólnie z LGD „Szelment” oraz Powiatowym Ośrodkiem Doradztwa Rolniczego w Suwałkach. W działaniu chodziło o to, by uzmysłowić właścicielom agroturystyk, że atrakcyjna oferta przedstawiana przyjezdnym nie powinna ograniczać się wyłącznie do proponowania noclegu i wyżywienia. W celu zwiększenia dochodów z działalności agroturystycznej na terenach wiejskich konieczne jest rozszerzenie oferty poprzez wykorzystanie walorów nie tylko krajobrazowych, ale także kulturowych i kulinarnych. Z działań projektowych skorzystały kobiety zainteresowane podnoszeniem kwalifikacji, a także zdobywaniem doświadczenia w zakresie tak rozwiniętej – szczególnie za granicą – animacji twórczej. Głównym założeniem działania było przekonanie uczestników do stworzenia nowych, ciekawych ofert, obejmujących nie tylko posiłki, ale i atrakcje. Dodatkowym aspektem projektu, bardzo istotnym dla przyciągnięcia turysty, stało się pokazanie korzyści wynikających z integracji działań promocyjnych, a także budowania ofert uwzględniających lokalne zasoby – ścieżki edukacyjne, galerie, warsztaty, pokazy wytwarzania zdrowej żywności. Priorytetem działania było więc stworzenie autorskiego produktu turystycznego, który mógłby sprostać oczekiwaniom nawet najbardziej wymagającego turysty.
Inicjatywy dotychczas zrealizowane przez Stowarzyszenie „Macierzanka” nie ograniczają się wyłącznie do szeroko pojętej sfery biznesowej. Jak wspomniałam na wstępie – organizacji przypisać można również funkcję kulturotwórczą. Stowarzyszenie kojarzone głównie z serowarstwem ma na swoim koncie projekty skierowane do dzieci i młodzieży, związane z edukacją regionalną, artystyczną, aktywnością sportową, a także z promocją działań organizacji pozarządowych na terenie trzech powiatów. W przypadku tych pierwszych inicjatyw warto wspomnieć o projekcie „Odkryj tradycje Wiżajn”, realizowanym przez Świetlicę Gminną w Wiżajnach we współpracy z „Macierzanką”. W projekcie wzięło udział 24 uczniów (16 uczennic i 8 uczniów), którzy poszerzali swoją wiedzę podczas warsztatów, spotkań z twórcami i artystami regionalnymi oraz w trakcie wyjazdów do muzeów i spotkań z ludźmi związanymi z kultywowaniem tradycji.
Innym projektem skierowanym do młodzieży był „Wzorowy obywatel”, finansowany ze środków „Młodzieży w działaniu”, a poruszający zagadnienia z zakresu praw obywatelskich, udziału młodych ludzi w życiu demokratycznym Polski i Europy oraz wyborów do parlamentu europejskiego. W projekcie uczestniczyło 15 osób z gminy Wiżajny w wieku 15-25 lat.
Ciekawym działaniem „Macierzanki” było również „Wyzwanie liderów lokalnych”. Projekt został zrealizowany w 2011 roku w partnerstwie z Forum Rozwoju Regionalnego Polska Wschodnia oraz nieformalną grupą o nazwie Suwalskie Ucho Muzyczne. Jego celem było podniesienie wiedzy i kwalifikacji liderów społeczności lokalnych w zakresie promocji działalności organizacji pozarządowych na terenach wiejskich. W tym zadaniu wzięło udział 12 osób z powiatów suwalskiego, augustowskiego i sejneńskiego. Projekt zakończyła wystawa artystyczna oraz koncert plenerowy, podczas którego można było usłyszeć lokalne zespoły alternatywne wspierane głosem znanej polskiej wokalistki – Marii Sadowskiej.
Jak już wspomniałam, działania projektowe stanowią tylko jeden z elementów aktywizacji mieszkańców gminy Wiżajny i gmin sąsiednich. Stowarzyszenie „Macierzanka” kładzie nacisk na wykorzystanie w promocji autorskich pomysłów. Inicjatywą, którą ściąga do Wiżajn zarówno uczniów, jak i osoby dorosłe jest „Wioska tematyczna: Biegun sera i zimna”.
Wioski tematyczne są kompleksowymi projektami realizowanymi w celu integracji społeczności lokalnej i zarazem promocji określonego produktu. W przypadku „Macierzanki” tym produktem jest rzecz jasna ser. W innych województwach są to szlaki drewnianych kościołów, Wioski Chleba, Zdrowego Życia, Baśni i Zabawy; z kolei za granicą – wioski czarownic, energii odnawialnej (Niemcy) czy wioski związane tematycznie z orzechem (Austria).
Wioska w Wiżajnach powstała w 2009 roku. Jak wspominają członkowie „Macierzanki” – w tworzeniu oferty brali udział mieszkańcy Wiżajn i Rutki Tartak, korzystający z wiedzy zdobytej na szkoleniach oraz posiłkujący się dobrymi praktykami innych wiosek tematycznych. Pomysł okazał się na tyle interesujący, że z możliwości poznania dawnych technik wytwarzania produktów z mleka chętnie korzystają osoby w różnym wieku. Warsztat mleczarski, będący promocją zdrowej żywności i aktywnego trybu życia, wciąga także uczestników wyjazdów studyjnych z wielu regionów Polski.
Wizyta w wiosce tematycznej w Wiżajnach podzielona jest na kilka etapów. Poza procesem bicia masła w „bojce” i wyrobem sera podpuszczkowego, uczestnicy warsztatów mogą wziąć udział w grze terenowej „Na pograniczu”, a także przejechać się wozem. Zimowy program spotkań w wiosce został wzbogacony o kulig. Działalność „Bieguna sera i zimna” opiera się także na wizytach u zaprzyjaźnionych rolników. Tego rodzaju spotkania są potwierdzeniem tezy, że nawet w małym gospodarstwie można zrobić coś pożytecznego. Stałymi gośćmi wioski są także turyści przebywający na Suwalszczyźnie.
Stowarzyszenie „Macierzanka” chętnie współpracuje z innymi organizacjami. Doskonałym przykładem wieloletniej kooperacji są inicjatywy podejmowane z lokalnym oddziałem międzynarodowego ruchu promującego zdrową żywność o nazwie Slow Food. Convivium Vigrensis, które w ramach swoich działań statutowych promuje produkty „Macierzanki”, jest też w pewnym stopniu „oknem na świat” dla rolników z Wiżajn i okolic. Wigierskie convivium ma swój udział w wymianie doświadczeń między członkami i sympatykami obu stowarzyszeń, a także w promocji serów z Wiżajn poza granicami naszego kraju. Otwarcie organizacji z północno-wschodniej Polski na inne kraje zaowocowało w 2009 roku przyznaniem jej rekomendacji Slow Food. Nie jest to jednak jedyne wyróżnienie, którym Stowarzyszenie z „bieguna zimna” może się pochwalić. O jakości produktów i pomysłowości członków „Macierzanki” świadczą liczne nagrody, m.in. Perła 2005 przyznana w konkursie Nasze Kulinarne Dziedzictwo za ser dojrzewający, a także wyróżnienie Wojewody Podlaskiego za dni otwarte wioski tematycznej.
Warto podkreślić, że lokalne convivium wspiera promocję produktów z Wiżajn podczas targów i innych wydarzeń (np. podczas Festiwalu Smaku w Grucznie czy Salone de Gusto – Salonu Smaku we Włoszech). Sery z „Macierzanki” można było dzięki współpracy ze Slow Foodem zobaczyć i zakupić na kwietniowych targach turystycznych w Stuttgarcie. Pod koniec miesiąca serowy asortyment dostępny będzie podczas cyklicznie odbywającego się wydarzenia pod nazwą „Dni Ziemi”. Nie wolno zapomnieć również o własnej inicjatywie Stowarzyszenia, pod którego auspicjami od kilku lat – zawsze w II niedzielę sierpnia – odbywa się Festiwal Sera. Zjeżdżają się wtedy do Wiżajn mieszkańcy województwa, turyści z Polski i krajów sąsiednich. Festiwal traktowany jest jako święto sera, dobrego jadła, muzyki oraz zabawy. Wówczas na scenie usłyszeć można zespoły śpiewacze z regionu i z Litwy. Głównym punktem programu jest konkurs na najlepszy ser podpuszczkowy (wybierany w kategoriach: świeży, dojrzały i wędzony). Nagrody tradycyjnie funduje Marszałek Województwa Podlaskiego.
Stowarzyszenie „Macierzanka” w 2012 roku skupia się przede wszystkim na promocji i rozwoju. Społeczność z Wiżajn może wiele skorzystać na rejestracji sztandarowego produktu w europejskim systemie nazw – co jest w tej chwili priorytetem organizacji. Obok „Macierzanki” o zaistnienie w UE zabiega również „Miód Lipiec Białowieski”. Zakończenie procesu rejestracji może mieć ogromny wpływ na promocję sera z Suwalszczyzny i wzrost sprzedaży tego produktu. Na zwiększeniu obrotów skorzystają członkowie Stowarzyszenia, a na promocji sera i miejsca jego wytwarzania – lokalna społeczność.
Proces rejestracji jest przedsięwzięciem kosztownym. Pieniądze na ten cel organizacja zdobyła w konkursie ogłoszonym przez Urząd Marszałkowski Województwa Podlaskiego. W ramach pozyskanych środków w wysokości 15 tys. złotych „Macierzanka” opłaci część zleceń lub usług, stanowiących podstawę do złożenia wniosku o rejestrację unijną do Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Jednym z istotniejszych wydatków będzie opłacenie badań laboratoryjnych i pomocy ekspertów.
Produkty „Macierzanki” stają się coraz bardziej rozpoznawalne w kraju. Interesują się nimi dziennikarze z czasopism fachowych, zajmujących się kulinariami. Najwyższa pora, by o serze z północno-wschodniej Polski usłyszała Unia Europejska. W końcu taki smak możliwy jest do uzyskania tylko na terenie gminy Wiżajny i Rutka Tartak.